دانشنامه جهان اسلام دایرة المعارفی است درباره آموزه های دین اسلام و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز پیدایش اسلام تا زمان حاضر. مقالات این دانشنامه که به ترتیب الفبائی تنظیم و فعلا از حرف "ب" شروع شده است حوزه وسیعی از علوم و معارف اسلامی را در بر می گیرد و طی آن کوشش می شود اطلاعات دستِ اول در ابعاد گوناگون به شکل نظام مند در اختیار خواننده قرار گیرد. تاریخ، جغرافیا، اصطلاحات علوم قرآنی و حدیث، فقه، کلام، عرفان و فلسفه اسلامی، ادبیات و هنر، سیره انبیا و اولیا و ائمه (علیهم السلام)، شرح حال و آرای بسیاری از مفسران، فقها، متکلمان، فیلسوفان، عارفان، مورخان و هنرمندان عالم اسلام از جمله مطالبی است که در این دانشنامه قابل دسترسی است. برای اطلاع از فهرست تفصیلی دانشنامه می توانید از طریق فهرست مدخل یا از طریق جستجو در موضوعات صفحه اول این پایگاه اطلاع رسانی به مطالب دلخواه خود دسترسی پیدا کنید.
آغاز تدوین دانشنامه جهان اسلام به نخستین سالهای پس از پیروزی
انقلاب اسلامی ایران باز می گردد. هرچند در قرن اخیر موسسات دانشگاهی و خاورشناسان
کوشش های مستمر و گسترده ای برای تاًلیف دایرة المعارفهایی درباره اسلام صورت داده
اند، اما نگارش دایرة المعارفهایی به سبک جدید، که از آغاز به خواست و ابتکار
مسلمانان و هدایت و درایت خود آنها و به زبانهای رایج جهان اسلام تدوین و تاًلیف
شده باشد، اقدامی ضروری و ارزشمند است. دایرة المعارفهایی که در مغرب زمین درخصوص
گذشته و حال جهان اسلام تاًلیف می شود، به طور طبیعی متاثر از طرز تلقی آنها از
اسلام و فرهنگ و تمدن اسلامی است و تاًثیر این طرز تلقی در گزینش و حذف و ابقای
مدخل ها و کم و کیف مقالات انکارناپذیر است.
با
توجه به این نکته و در پاسخ به نیاز جامعه علمی فرهنگی ایرانی و غیرایرانی، و با
درنظرگرفتن انتظاراتی که به دنبال انقلاب اسلامی ایران- بزرگترین تحول فرهنگی و
سیاسی جهان اسلام در عصر حاضر- در جهان نسبت به ارائه معارف اسلامی و شناساندن
زوایای فرهنگ و تمدن اسلامی و معرفی میراث گرانسنگ جهان اسلام به وجود آمده بود،
بنیاد دایرة المعارف اسلامی در سال 1362 تاًسیس شد و تدوین و نشر دانشنامه جهان
اسلام را با نگرشی اسلامی و روشی علمی، درباره مباحث مختلف دین اسلام و تاریخ و
تمدن و فرهنگ ملل مسلمان، خاصه ایران و زبان فارسی، وجهه همت خود قرار
داد.
دایرة المعارف نویسی در تمدن اسلامی سابقه ای کهن دارد و در دوره
ای بیش از هزار سال، مسلمانان آثار بسیاری در این زمینه تاًلیف کرده اند. در نهضت
علمی عظیمی که از قرن دوم هجری آغاز شد و در قرن سوم و چهارم هجری به اوج خود رسید،
دانشمندان مسلمان در همه انواع علوم و فنون تحقیقات عمیق و گسترده ای کردند،
دانشهائی نو پدید آوردند و علوم روزگار خویش را بسط دادند و در هریک از فروع معارف
بشری کتابها و رساله ها نوشتند. برای تسهیل مراجعه و نیز تقسیم و تبویب علوم، که
مولود رشد علوم در قرن چهارم و تنوع موضوعات و کثرت آثار علمی بود، نیاز به دوگونه
تاًلیف پدید آمد: یکی تدوین فهرستی از کتب و رسائل برای اطلاع از نوشته های علوم
گوناگون و احوال و آرای علما و مولفان در هر علم که الفهرست ابن ندیم (متوفی 385)
نمونه بارز این گونه آثار است، و دیگر تاًلیف آثاری در تعریف و تقسیم انواع علوم و
فنون و بیان موجز اصطلاحات آنها، که کهن ترین نمونه های آن احصاءالعلوم ابونصر
فارابی(260-339) و مفاتیح العلوم خوارزمی (متوفی 387) است.
در
یک قرن اخیر، از زمان آشنائی مسلمانان با شیوه های جدید دایرة المعارف نویسی، چندین
دایرة المعارف در کشورهای اسلامی منتشر شده است. دربسیاری از این آثار از شیوه
دایرة المعارفهای غربی تقلید و مواد بسیاری نیز از آنها ترجمه و اقتباس شده است.
در
ایران از سال 1327 شمسی برای ترجمه دایرة المعارف اسلام چاپ انتشارات بریل به زبان
فارسی کوششهایی شد، اما به ثمر نرسید. در سال 1348 یکی از موسسات انتشاراتی به
ترجمه این دایرة المعارف پرداخت که نخستین دفتر آن با نام دانشنامه ایران و اسلام
در سال 1354 شمسی منتشر شد و سپس به تدریج تا 1360 نُه دفتر دیگر آن منتشر شد. در
دایرة المعارف فارسی(به سرپرستی غلامحسین مصاحب) نیز شماری از مقالات دایرة المعارف
اسلام عینا" ترجمه و چاپ شده است.
اگرچه امروزه کلمه"دایرة المعارف " در زبانهای فارسی و عربی و
اردو رواج دارد، ولی بنیاد دایرة المعارف اسلامی به دلیل قدمت و اصالت کلمه
"دانشنامه" و استعمال آن برای کتابهای دایرة المعارف گونه در آثار قدما (مانند
دانشنامه علائی ابن سینا و دانشنامه شاهی محمد امین استرآبادی) این ترکیب فارسی
ساده و رسا را بر اصطلاح "دایرة المعارف" ترجیح داد و از آن رو که این دانشامه
مباحث مربوط به جهان اسلام را شامل می شود عبارت "جهان اسلام" را بدان
افزود.
بخشی از مقالات این دانشامه، بخصوص آنچه درباره اسلام و ایران
و ادب فارسی است، اختصاصا" برای دانشنامه تاًلیف شده است که هم مولفان ایرانی و هم
محققان مسلمان کشورهای دیگر در آنها مشارکت داشته اند. بخشی دیگر از مقالات، خاصه
حوزه هایی که در ایران متخصص ندارد، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است. برخلاف
دانشنامه ایران و اسلام و دایره العارفهای عربی و ترکی و اردو که ملتزم به ترجمه از
یک منبع یعنی دایرة المعارف اسلام بوده اند، دانشنامه جهان اسلام بدون چنان التزامی
با تحقیق و کاوش در دایرة المعارفهای مختلف، مقاله های محققانه تر و مناسبت تر را
ترجمه کرده و در دانشنامه جهان اسلام آورده است. گاه نیز از تلفیق دو یا چند مقاله
معتبر مقاله ای جامع تر با ساختاری مناسبتر پرداخته است.
نام نویسنده (یا نویسندگان) در پایان هر مقاله آمده است و اگر
مقاله از دایرة المعارفهای دیگر ترجمه شده باشد نام آن ماًخذ ( یا مآخذ) پس از نام
نویسنده مقاله به اختصار ذکر شده است. در برخی از مقالات که نوشته یا پرداخته چند
تن از اعضای هیئت علمی بنیاد دایرة المعارف اسلامی است، بعبارت "د.ج.اسلام"
(دانشنامه جهان اسلام)یا گروه "گروه علمی" بسنده و از ذکر نامها خودداری شده است.
تکمله ها و تعلیقه هائی که بر مقالات ترجمه ای افزوده شده به دو گونه است: گاه با
عنوان "تکمله"در ذیل مقاله اصلی آمده و گاه در میان دو قلاب{ } در مواضعی مناسب از
مقاله اصلی گنجانده شده است. برای کنترل کیفیت مقاله ها در دانشنامه جهان اسلام یک
گردش کار تنظیم شده و بر اجرای آن انضباط بسیار دقیقی
حاکم است.
بر
اساس برنامه ریزیهای انجام شده پیش بینی می شود دانشنامه جهان اسلام تا سال 1400
شمسی در چهل جلد به پایان برسد. اینک ده شماره منتشر شده است و در آینده مدخلهایی
از میان این مجموعه، انتخاب و به زبانهای عربی و انگلیسی ترجمه خواهد شد.
در
باره قلمرو مقاله های دانشنامه جهان اسلام توجه خوانندگان را به نکات زیر جلب می
کنیم :
الف)
در مباحث جغرافیایی جهان اسلام، با توجه به زبان مرکز نشر دانشنامه، در مورد ایران
علاوه بر استانها و مراکز استانها برای شهرها نیز مقاله نوشته می شود، روستاهایی که
پیشینه شایان توجه فرهنگی دارند، و یا حادثه مهمی در آنها روی داده ذکر می شود. در
حالی که در باره سایر کشورها قرار کلی بر این است که به کشورها، مراکز آنها و
شهرهایی که سابقه تاریخی در دوره اسلامی دارند، اکتفا شود. سرزمینهایی که قبلا
اسلامی بوده اند و اینک اسلامی نیستند (مانند اسپانیا) یا مناطقی که اسلامی بودن
آنها در معرض تردید و تهدید قرار دارد (مانند فلسطین اشغالی، شبه قاره هند، بوسنی و
هرزگوین، و کشورهای آسیای میانه که فرهنگ و تمدن اسلامی در آنها سابقه طولانی دارد
و پس از فروپاشی اتحاد شوروی سابق به استقلال رسیده اند) کوشش بر آن است که مدخل ها
با نگاهی بازتر گزیده شود تا پیشینه فرهنگ اسلامی در این مناطق بهتر معلوم گردد.
بعضی از اَعلام جغرافیایی در دوره های مختلف اسمهای گوناگون داشته اند که نشان
دهنده برخی از مشخصات آنهاست، چنانچه نیاز به تفکیک این دوره ها باشد، این اعلام
ذیل نامهای مختلفشان خواهند آمد، مانند باب الابواب و دربند یا مهرجانقذق، بدره و
دره شهر یا بحر فارس یا خلیج فارس که هرکدام مدخل مستقل دارند.
ب) در
مورد انتخاب کتابها، فقط مواردی معرفی می شود که در "قدراول"اند. مقصود از "قدراول"
کتابهایی هستند که در میان کتابهای مشابه به دلیلی فضل تقدم دارند، مثلا دهها سال
بلکه چند قرن مورد توجه دانشمندان قرار گرفته و نقدها و شروح و حواشی بسیار بر آن
نوشته شده است، یا در زمان طولانی در حوزه های آموزشی، کتاب درسی بوده است، یا
قدیمیترین کتاب فارسی در رشته ای خاص به شمار می رود، یا در انتقال علوم به حوزه
اسلام و برعکس، در انتقال علوم از حوزه اسلامی به نقاط دیگر سهم مهمی داشته است.
سایر کتابها و آثار علمی در ضمن شرح حال پدیدآورندگان آنها درج خواهد
شد.
ج) در
مورد اشخاص، دایره انتخاب کمی وسیعتر است. مثلا اشخاص تا "قدرسوم" و گاهی رتبه های
پایینتر در حوزه های گوناگون علم و تمدن اسلامی معرفی می شوند و در این باره تقدم
زمانی، تاثیر گذاری سیاسی اجتماعی و آثار علمی، از ملاکهای انتخاب است. از دیگر
ملاکها در انتخاب کتابها و اشخاص به ایرانی و شیعه بودن به سبب انتظاری که از این
دانشنامه می رود، توجه بیشتری شده است، زیرا شرح حال بسیاری از بزرگان جهان اسلام
در منابع دایرةالمعارفی دیگر یافت می شود، اما درباره مسائل ایران و تشیع، احتمالا
خوانندگان به این دانشنامه بیشتر مراجعه خواهند کرد.
د)
دانشهای جهان اسلام را می توان به چهار دسته تقسیم کرد که به ترتیب اهمیت عبارت اند
از:
1) علومی که اصالتاً و صرفاً اسلامی اند، مانند فقه،و تفسیر، حدیث و
کلام.
2) علومی که در دوره اسلامی رشد و شکوفایی و توسعه یافته اند، مانند
ریاضیات، نجوم، فلسفه و طب.
3) علومی که مقدمه شناخت اسلامی تلقی می شوند، مانند
زبان و ادبیات عربی.
4) دانشها و هنرهای رایج در سرزمینهای اسلامی، مانند موسیقی
و نقاشی.
بدیهی است حجم مقاله های دانشنامه، با ارتباط آنها با اسلام نسبت
مستقیم دارد؛ بدین معنا که مسائل علوم اسلامی به مراتب بیش از مسائل علوم رایج در
سرزمینهای اسلامی مطرح خواهد شد.
ه) در
برخی از علوم، مانند فلسفه، شماری از برجستگان فیلسوفان و عالمان غیر مسلمان که
مسلمانان متأثر از آنها بوده اند، یا به گونه ای مسلمانان بر آنها تاثیر گذاشته
اند، معرفی می شوند.
و) بخش
دیگری از مدخل های دانشنامه مربوط به اموری است که در زندگی عمومی و سرنوشت جمعی
مسلمانان و نیز در فرهنگ و تمدن اسلامی تأثیری عمیق و ماندگار به جا نهاده است. از
این قبیل است فعالیت گروهها و جمعیتها و احزاب به سبب نقشی که در سیاست، اقتصاد و
فرهنگ داشته اند. در این زمینه به حوادث و وقایع و اشخاص متعلق به یکصد سال اخیر –
که دوره بیداری مسلمانان و عصر پیدایی نهضتهای اسلامی در مقابل استعمار است – توجه
بیشتری خواهد شد. واقعیتهای مربوط به انقلاب اسلامی ایران نیز نه تنها از آن حیث که
بخشی مهم و سرنوشت ساز از تاریخ ایران را تشکیل می دهد، مورد توجه خواهد بود، بلکه
از آن جهت که نشانه تحرک و گرایش شدید مسلمانان به استقلال و بازگشت به اصالتهای
فرهنگی و تمدنی خویش است، در دانشنامه، با رعایت اصول و ضوابط علمی حاکم بر مقالات،
جای خاص خود را خواهد داشت. همچنین خارجیانی که در ایران و کشورهای اسلامی حضور و
نقش شایان ذکر و توجه داشته اند، در دانشنامه ذکر خواهند شد، مانند برادران شرلی،
لرد بالفور، باسکرویل و شوستر.
ز) در
گزینش مدخل های دانشنامه مسائلی که به نحوی در جامعه و تاریخ مسلمان حضوری نسبتاً
دیرپا، و در فرهنگ و تمدن اسلامی، به نحوه مثبت یا منفی، نقش داشته اند، مانند آداب
و رسوم قومی، دینی، جشنها و اعیاد درختها و اشیائی که با اعتبار نوع خود، ارزش
فرهنگی و تمدنی دارند، مانند سرو، گردو و گلیم خوراکیهایی که در متون دینی ذکر شده
اند، مانند انجیر و انار گیاهان دارویی و نام درختانی که در کتابهای علمی مسلمانان
مطرح شده اند. البته در همه این مدخل ها، جنبه انتقادی و بررسی همه جانبه رعایت
خواهد شد.
در انتخاب مدخلها و چگونگی ضبط آنها نیز قواعد و مقررات خاصی تدوین
شده است. برای اطلاع از پاره ای از این موارد می توانید به بخش در باره مدخل مراجعه کنید.
ح) در تدوین مقاله ها، مولفان و اعضای هیئت علمی از شیوه نامه ویرایش در دانشنامه جهان اسلام تبعیت می کنند. این شیوه نامه ابتدا توسط استاد احمد سمیعی گیلانی تدوین شد و سپس تجربه هایی که در خلال کار بدست آمد، بدان افزوده شد.
*****منبع متن بالا را از سایت دانشنامه جهان اسلام براتون آوردم تا هم معرفی باشد و هم بهانه ورود به پایگاه(سایت) دانشنامه جها اسلام
برای ورود به پایگاه دانشنامه جهان اسلام اینجا را کلیک کنید
